українські
Powrót do strony powitalnej

Beskid Niski - Odrzechowa
fot. M. Kościelny

WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE REGIONÓW UCZESTNICZĄCYCH
W PROJEKCIE

 

Beskid Niski

W SKRÓCIE.

Położenie geograficzne

Beskid Niski to pasmo w Karpatach między przełęczami Łupkowską na wschodzie, a Tylicką na zachodzie. Wschodnia granica Beskidu Niskiego jest zarazem granicą Karpat Wschodnich i Zachodnich.

Pasmo to graniczy od wschodu z Bieszczadami, od północnego wschodu z Pogórzem Bukowskim, od zachodu z Kotliną Sądecką, od południowego zachodu z Beskidem Sądeckim, a od północy z Pogórzem Środkowobeskidzkim. Na południu przechodzi w Pogórze Ondawskie – granica ma charakter umowny i biegnie linią Bardiów–Svidník–Medzilaborce.

Leży na terenie dwóch państw: Polski i Słowacji. (mapka)

Atrakcyjne przełomy rzek:

Jasiołki między Ostrą a Piotrusiem, Wisłoka pod Beskiem i pod Puławami. Osobną kategorią atrakcji krajoznawczych są zabytki kultury, wśród nich drewniane cerkwie. Za najpiękniejsze uważa się cerkiew w Kwiatoniu, Owczarach, Bartnem i Kotani. Najcenniejsze drewniane kościoły znajdują się w Sękowej. W Beskidzie Niskim znajdują się znane uzdrowiska, w których warto zabawić dłużej: Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Wysowa-Zdrój oraz Wapienne. Ponadto wiele miast, miasteczek i wsi.

 

Najwyższe szczyty

Ważniejsze rzeki

Osławica, Wisłok, Jasiołka, Wisłoka, Ropa i Biała Dunajcowa, należą do zlewni Morza Bałtyckiego.

Zbiorniki wodne

w Klimkówce na Ropie, w Sieniawie na Wisłoku oraz niewielki w Krempnej na Wisłoce.

Sieniawa
Zbiornik w Sieniawie fot: M. Kościelny

Jeziora osuwiskowe

pod Maślaną Górą i pod Cergową.

Parki narodowe

Uzdrowiska

Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Wysowa-Zdrój oraz Wapienne z wodami mineralnymi.

Klimat

ma charakter przejściowy między klimatem atlantyckim i kontynentalnym. Wiosną, zimą i jesienią wieją tu ciepłe i suche wiatry południowe, tzw. dukielskie lub rymanowskie, które powodują częste zmiany pogody. Średnia temperatura roczna wynosi 4-8 °C. Największe opady deszczu występują w czerwcu i lipcu.

Flora

W Beskidzie Niskim występują tylko dwa piętra roślinne: pogórza (do 550 m n.p.m.) i regiel dolny.


Las w Rudawce Rymanowskiej fot. M. Kościelny

Podziemne Złoża

W XIX w. na terenie Beskidu Niskiego odkryto złoża ropy naftowej. Ich przemysłową eksplorację rozpoczął Ignacy Łukasiewicz– konstruktor lampy naftowej budując w 1854 roku pierwszą kopalnie ropy naftowej na świecie w Bóbrce koło Krosna. Złożą ropu naftowej towarzyszy gaz ziemny.

 

BESKID NISKI W SZCZEGÓŁACH

Llokalizacja

Beskid Niski dzieli się na:


Beskid Niski - widok z Surowicy na wschód fot. M. Kościelny

Budowa geologiczna.

Beskid Niski (Karpaty Zewnętrzne) zbudowany jest ze skał osadowych zwanych fliszem karpackim. Są to najczęściej naprzemiennie ułożone ławice zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych o skomplikowanej budowie fałdowo-płaszczowinowej.

Wyróżnia się tu pięć fliszowych jednostek tektoniczno-sedymentacyjnych:

Na powierzchni odsłaniają się zarówno skały fliszowe, głównie piaskowce i łupki wieku od kredy do neogenu, jak i osady czwartorzędowe. W skałach poddanych deformacjom orogenezy alpejskiej występują fałdy, nasunięcia, uskoki i spękania. Czytelny jest tu związek między rzeźbą terenu a geologią. Przykładem są granice morfologiczne związane z nasunięciem skał, pomiędzy Dołami Jasielskimi a pasmami Beskidów, np. elewacje Beskidu Brzozowskiego czy Cergowej.

Rys historyczny geologczny powstania tych dziwnych, pofałdowanych tworów skalnych.

W jurze i kredzie (200-66 mln lat temu) obszar karpacki nie stanowił jeszcze łańcucha górskiego. Osady, które dziś tworzą góry, gromadziły się wówczas w rozległym zbiorniku morskim. Powstawały w nim głównie piaskowce i łupki, nazywane osadami fliszowymi. Bujnie rozwijające się w zbiorniku karpackim glony i plankton dostarczały tak dużych ilości materii organicznej, że osadzające się na jego dnie osady stały się skałami macierzystymi dla ropy naftowej. Są nimi ciemne łupki kredowe (cieszyńskie, wierzowskie i lgockie), występujące np. w Węglówce i Domaradzu, paleoceńskie (istebniańskie) z Czarnorzek, oligoceńskie, menilitowe np. z Rudawki Rymanowskiej i Rogów. Natomiast skałami zbiornikowymi, w których powstały większe nagromadzenia ropy naftowej, są gruboławicowe piaskowce posiadające pory i szczeliny umożliwiające migrację oraz akumulację płynów i gazów złożowych. Należą do nich piaskowce dolnokredowe (grodziskie i lgockie), np. w Krasnej i Domaradzu, kredowo-paleoceńskie (istebniańskie) i eoceńskie (ciężkowickie), m.in. w Odrzykoniu i Komborni. Dopiero w miocenie (około 20 mln lat temu) zbiornik karpacki zamknął się pod wpływem nacisku od południa kontynentu afrykańskiego, a skały z dna morza zostały wypiętrzone, sfałdowane i przemieszczone około 50 km ku północy. Aż w okolice Niebylca dotarł lądolód skandynawski zlodowaceń południowopolskich i osadziły gliny.
Warstwy fliszu zostały sfałdowane, powstały trzy tzw. płaszczowiny, które nasunęły się na siebie. Najniższa jest płaszczowina śląska, środkowa – dukielska, a najwyższa – magurska. Wychodnie piaskowców magurskich często mają postać fantastycznych form skalnych (kornuty). Najbardziej znane są Kornuty na Magurze Wątkowskiej (w 1953 roku założono tutaj rezerwat przyrody celem ochrony wychodni skalnych), i Diabli Kamień koło Folusza. Występuje też wiele jaskiń. Największe ich skupiska to Kilanowska Góra k. Lipowicy (około 70 jaskiń - najdłuższą z nich jest Jaskinia Słowiańska-Drwali o długości korytarzy 601 m i głębokości blisko 24 m) oraz Cergowa (11 jaskiń). Znana jest Jaskinia Mroczna w Kornutach, której łączna długość korytarzy sięga prawie 200 m, a głębokość 15,5 metrów.

Rzeka Wisłok w Rudawce Rymanowskiej
Potokk w Rudawce Rymanowskiej fot. M. Kościelny

Skamieniałości.

W skałach fliszu karpackiego można znaleźć zarówno makro-, jak i mikroskamieniałości. Do tych małych należą widoczne tylko pod mikroskopem szczątki jednokomórkowych organizmów zwierzęcych, m.in. otwornic i radiolarii, oraz roślinnych, np. glonów z grupy kokolitów. Szczęśliwcy mogą znaleźć większe skamieniałości - szczątki ślimaków, amonitów, ryb, krabów, owadów, a nawet ptaków. Z roślin można znaleźć wodorosty, liście drzew, szczątki roślin zielnych, nasiona i skamieniałe drewno. Częściej na powierzchni dolnej ławicy spotykane są zygzaki układające się w tajemnicze hieroglify - są to skamieniałe ślady przemieszczania się lub żerowania zwierząt zasiedlających morskie dno. Natomiast w czwartorzędowych żwirach pochodzenia rzecznego można znaleźć kości mamuta, nosorożca, jelenia i innych ssaków.

Historia osadnictwa

We wczesnym holocenie, wraz z ocieplaniem się klimatu, z południa Europy migrowali tu pierwsi ludzie. Najstarsze znaleziska archeologiczne na tym terenie datowane są na paleolit (starszy okres epoki kamienia) - około 9000 lat p.n.e. W neolicie, około 2500 lat p.n.e., przybyli tu osadnicy z Wyżyny Węgierskiej. Z epoki brązu pochodzi grodzisko w Trzcinicy, zamieszkiwane przez ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej.

Na początku epoki żelaza, 700 lat p.n.e., pojawiła się ludność kultury łużyckiej. W czasie istnienia Imperium Rzymskiego przez przełęcze karpackie prowadziły ważne szlaki handlowe, które przetrwały praktycznie do II wojny światowej. Do V wieku n.e. tereny te zasiedlały ludy germańskie, które po ochłodzeniu klimatu ustąpiły pola nadciągającym ze wschodu Słowianom.

Pierwsze grodziska słowiańskie pochodzą z VI wieku n.e. W roku 1085 ustanowiono tu granicę pomiędzy krajem Wiślan (po przyłączeniu Wiślan przez Piastów – Polską) a Rusią. Granica ta przetrwała aż do końca I Rzeczpospolitej Szlacheckiej jako granica województwa krakowskiego i ruskiego. Na czasy szlacheckie I RP przypada szczytowy rozwój tych rejonów.

Po rozbiorach ziemie te przypadły Cesarstwu Austro-Węgieskiemu. W czasie I wojny toczyły się tu zaciekłe, krwawe boje, głównie o przełęcze karpackie. W miejscach bitew z tego okresu można znaleźć cmentarze wojenne, a na Górze Cergowej utworzono rezerwat przyrodniczo-historyczny.

Wielkie zmiany wsród ludnosci cywilnej przyniosła II woja swiatowa. Do jej rozpoczęcia wschodnie tereny Beskidu Niskiego były dosyć gesto zamieszkałe przez ludy łemkowskie.


Piwnica łemkowska fot: 2010r fot. M. Kościelny

Wielka migracja łemków

Pierwsza

Pierwsza migracja nastąpiła jeszcze przed czerwcem 1941 na wskutek umowy Związku Sowieckiego z Niemcami. Wyjechało wtedy kilka tysiecy łemków.


Cmentarz w Surowicy fot:2010r fot. M. Kościelny

Druga

Druga migracja nastapiła w latach 1944-1945. Na podstawie umowy między PKWN a rządem Ukraińskiej SRR z dnia 9 września 1944 roku miano dokonać dobrowolnego przesiedlenia obywateli narodowości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej. Władze Stosowały rózne metody od zachęcania przez nacisk ekonomiczny do zastraszania. Działanie te najwyraźniejsze rezultaty dały w powiecie jasielskim i krośnieńskim. Niektóre wsie zostały niemal całkiem opuszczone. Akcję zakończono w sierpniu 1946 roku. W jej wyniku z Polski wyjechało 60-70% Łemków. Warunki podróży były bardzo trudne, ze względu na duże odległości do stacji kolejowych i złe kursowanie pociągów (linie kolejowe zablokowane były transportami wojskowymi). Można było zabrać inwentarz i sprzęty, ale tylko 2 tony na rodzinę. Łemków rozsiedlono aż w piętnastu obwodach całej Ukrainy. Zastali tam bardzo trudne (m.in. ze względu na zniszczenia wojenne) warunki życia. Toteż niektórzy spośród "ewakuowanych" wrócili nielegalnie, niektórzy podali się już w Związku Sowieckim za Polaków i wrócili do ojczyzny wraz z ludnością polską zza Buga.


Cmentarz łemkowski na Polanach Surowicznych fot: 2006r fot. M. Kościelny

Trzecia - wysiedlenie przymusowe

Po II wojnie światowej w ramach tzw akcji „Wisła”, władza ludowa wysiedliła przymusowo z obszarów połozonych na wschód od Lublina-na południowy wschód od Rzeszowa ludność łemkowską – czyli w uproszczeniu polskich prawosławnych górali beskidzkich. Kryterium wysiedleń było jedno - obrządek. Do wsi koło 4 rano wkraczało wojsko. Ludzie mieli czas od kilku godzin do 2 dni na spakowanie dobytku. Wysiedlono na tereny odzyskane, głownie w okolice dzisiejszego województwa Zachodniopomorskiego w 320 wsi, tj. ok. 70 tysięcy osób w tym około 35 tysiecy łemków.


Kapliczka łemkowska na Polanach Surowicznych, fot.2004r fot. M. Kościelny

Flora i Fauna
W Beskidzie Niskim występują tylko dwa piętra roślinne: pogórza (do 550 m n.p.m.) i regiel dolny. Piętro pogórza tworzą pozostałości pierwotnych lasów dębowo – grabowych, olszy i zarośla wikliny w dolinach rzek, natomiast regiel dolny to lasy jodłowe, bukowe i sosnowe. Lasy zajmują blisko 70% powierzchni Beskidu Niskiego. Szczególnie liczne są drzewostany bukowe, a świerk jest niemal nieobecny. Ciekawostką są skupiska cisa i modrzewia. Pod względem florystycznym Beskid Niski jest obszarem przejściowym między Karpatami Zachodnimi a Karpatami Wschodnimi. Rosną tu ciepłolubne rośliny z południa: róża francuska, kokoryczka wonna, kocimiętka właściwa. W lasach kwitną m.in.: przebiśnieg, cebulica dwulistna, żywiec gruczołowaty, czosnek niedźwiedzi, zawilec i miesiącznica trwała. Występuje tutaj również kilka gatunków z rodziny storczykowatych m.in.: podkolan biały, kruszczyk błotny, stoplamek plamisty.

Salamandra plamista
Salamandra plamista fot. M. Kościelny

Fauna tutejszych lasów jest typowa dla Beskidów. Dużej liczebności zwierzyny sprzyja słabe zaludnienie i rozległe obszary leśne. Występują tutaj m.in.: jelenie, sarny, dziki, zające, a z drapieżników: niedźwiedzie, rysie, żbiki, wilki, kuny i lisy. Wśród około 140 gatunków ptaków należy wymienić: orlika krzykliwego (widnieje na logo Magurskiego Parku Narodowego), orła przedniego, myszołowy, grubodzioby, puchacze, puszczyka uralskiego i głuszca. W dolinach występują bocian czarny i dzięcioł trójpalczasty, a nad strumieniami: pliszka górska i pluszcz. Liczne są typowo górskie gatunki płazów: kumak górski, salamandra plamista, kilka gatunków traszek. Z gadów spotkać można żmiję, gniewosza plamistego, zaskrońca i padalca. W porze letniej dostrzec można rzadkie gatunki motyli: pazia żeglarza i niepylaka mnemozynę.


Padalec Fot: Barbara Witek

Turystyka i atrakcje turystyczne

Beskid Niski to dzisiaj najdziksze pasmo górskie w Polsce. Sa tam jeszcze rejony nieprzekształcone lub w niewielki sposób przekształcone reką ludzką. Osobliwością Beskidu Niskiego są urokliwe doliny z nieistniejącymi wsiami, o których istnieniu mówią stare drzewa owocowe, resztki studni czy piwnic zbudowanych z kamienia. Do szczególnie pięknych należą doliny:

Atrakcyjne są przełomy rzek:

Wisłok w Rudawce Rymanowskiej
Rzeka Wisłok w Rudawce Rymanowskiej fot. M. Kościelny

Na szlakach spotkać można bardzo mało turystów, a zapomniane doliny, niegdyś tętniące życiem, są dziś zupełnie puste.

Zabytki kultury

Osobną kategorią atrakcji krajoznawczych są zabytki kultury, wśród nich drewniane cerkwie. Za najpiękniejsze uważa się cerkiew w Kwiatoniu, Owczarach, Bartnem i Kotani. Najcenniejsze drewniane kościoły znajdują się w Sękowej (wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO) i w Szymbarku. W Szymbarku stoi także renesansowy, dwór obronny rodu Gładyszów. Warto z mapą i kompasem spróbować znaleźć ślady dawnych mieszkańców – istniejące i nieistniejące cerkwie łemkowskie, ślady po wsiach, kapliczki przydrożne itp.


Kapliczka w Darowie fot:2010r fot. M. Kościelny

Uzdrowiska

W Beskidzie Niskim znajdują się znane uzdrowiska, w których warto zabawić dłużej:

Ponadto wiele miast, miasteczek i wsi ciągle nosi ślady dawnej świetności, należą do nich Grybów, Jaśliska, Dukla i Szymbark.

Koniecznie trzeba zobaczyć

Warto również obejrzeć pamiątki po wojennej przeszłości Beskidu Niskiego – cmentarze z okresu I wojny światowej budowane przez Austriaków w latach 1915-1917. Najpiękniejsze z nich, położone są na Przełęczy Małastowskiej, Rotundzie oraz Beskidku nad Konieczną – projektował je słowacki architekt Dušan Jurkovič oraz Muzeum w Dukli


Cmentarz z czasów I wojny swiatowej w okolicach Dukli fot. M. Kościelny

Szlak pamieci Jana Pawła II

Nad malowniczymi przełomami Wisłoka w Rudawce Rymanowskiej odsłonięto 25 sierpnia 2013r tablice pamięci papieża Jana Pawła II. Karol Wojtyła, jeszcze jako arcybiskup krakowski i kardynał bardzo lubił to miejsce. Przyjeżdżał tam z grupą przyjaciół, nocowali w namiotach, chodzili po górach. W 1978 roku wyjechał stamtąd do Rzymu na konklawe po śmierci papieża Pawła VI.
Tablica znajduje się na skraju lasu, na drugim brzegu Wisłoka pod wzgórzem Olzy. O upamiętnienie tego miejsca zadbało Nadleśnictwo Rymanów. Jedna z tablic opisuje pobyty kardynała w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Ze wspomnień przyjaciół wynika, że właśnie to odludne miejsce papież szczególnie ukochał. Miejsce osobistych wakacji kardynała Wojtyły znało dotąd niewiele osób.

Opracowanie tekstu i fotografie Mariusz Kościelny

Żródła.

Wikipedia, Powojenne dzieje Łemków, Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazownictwa, isanok.pl, Wszystko o niczym, Państwowy Instytut Geologiczny

 

Galerie:

 

Schematyczna mapka uwzgledniajaca położenie Beskidu Niskiego na terenie Polski oraz miejscowości Odrzechowa w Beskidzie Niskim Powrót do poczatku artykułu

mapka beskidu Niskiego